Ποιο μυστικό κρύβει η κατακόμβη του Αγίου Ιωάννη στο κέντρο της Θεσσαλονίκης;
Ποια είναι η σχέση της με τον Πολιούχο της Πόλης Άγιο Δημήτριο;
Μια παράξενη ιστορίαΗ "κατακόμβη" του Αγίου Ιωάννη με το αγίασμα ή το αρχαίο "νυμφαίο" με τις αρχαιοελληνικές αναφορές και κρήνες κρύβει μια άλλη ιστορία. Οι θρύλοι για την υπόγεια εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου είναι πολλοί. Ένας από αυτούς που έχει μεταφερθεί στόμα με στόμα κυρίως από τους παλιούς Θεσσαλονικείς αναφέρει ότι μετά την πυρκαγιά του 1917 ένα μόνο σημείο της πόλης, αυτό όπου βρίσκεται η υπόγεια εκκλησία του Αϊ-Γιάννη έμεινε στεγνό. Ψάχνοντας, οι περίοικοι να μάθουν το "γιατί", ανακάλυψαν την εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου που είχε μείνει ανέπαφη από τη φωτιά, αφού στο υπόγειο του ναού μέχρι και σήμερα ρέουν υπόγεια νερά.
Τα δεδομένα που υπάρχουν για τον ναό του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου ξεκινούν, σύμφωνα με τον Πέτρο Δεβολή, το 1892. Τότε οι ιδιοκτήτες του οικοπέδου, όταν έσκαψαν στο σημείο που βρίσκεται σήμερα ο ναός, ανακάλυψαν κάποια "στοά" ή "κρύπτη". Οι πληροφορίες σε αυτό το σημείο είναι συγκεχυμένες. Τον ίδιο χρόνο γίνεται μια σύντομη ανασκαφή από τον Πέτρο Παπαγεωργίου, ο οποίος ανακαλύπτει ένα προσκυνητάρι του 10ου ή του 11ου αιώνα. Σύμφωνα με τις ίδιες αναφορές, στο παρεκκλήσι σώζονταν παράσταση δέησης με προσωπογραφία γενειοφόρου κτήτορα και την επιγραφή "Κύριε μνήσθητι Γεωργίου του ...Ιορέμη".
"Η ανακάλυψη αυτή αφορούσε τη στοά που ένωνε παλαιότερα την προγενέστερη από τις προϋπάρχουσες δύο βασιλικές που βρίσκονται έως και σήμερα κάτω από τα θεμέλια της Αγίας Σοφίας με τα κτίσματα που περιέβαλαν το "βαπτιστήριο". Δεκαεννέα χρόνια αργότερα ο Παπαγεωργίου στο "Μακεδονικόν Ημερολόγιον" επανέρχεται στο θέμα και αναφέρεται σε κάποιον μικρό ναό της Αγίας Μαρίνας με υπόγειο αγίασμα, ο οποίος βρισκόταν κοντά στο καμένο σπίτι του Νιννή, γνωστής τότε οικογένειας της περιοχής" λέει ο κ Δεβολής.
Οριστικά, ο σημερινός ναός διαχωρίζεται από τον ναό της Αγίας Σοφίας το 1922 και ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου προφανώς αναδεικνύεται εκείνη την περίοδο, αφού στην ευρύτερη περιοχή της Αγίας Σοφίας εντοπίζεται η εικόνα του Αγίου.
Ο τόπος μαρτυρίου του Αγίου Δημητρίου
Η άποψη που κομίζει ο Πέτρος Δεβολής, αρχιτέκτονας με ειδικότητα στις απεικονίσεις και πλούσιο έργο στις αποκαταστάσεις μονών του Αγίου Όρους και για χρόνια συνεργάτης του Γ Μουτσόπουλου, είναι τελείως διαφορετική από αυτήν που έχει το κοινό για τον συγκεκριμένο χώρο.
"Έχοντας αναλάβει το 1991 το δύσκολο έργο της συντήρησης και ανάδειξης του ναού και κυρίως της κρύπτης του Αϊ-Γιάννη, διαπίστωσα ότι ο χώρος πληροί όλες τις προϋποθέσεις για να θεωρήσουμε ότι εδώ ήταν ο τόπος μαρτυρίου του Αγίου Δημητρίου. Συγκεκριμένα, η κρύπτη του Αϊ-Γιάννη αρχικά ήταν ρωμαϊκός θερμαντήρας λουτρού που εξυπηρετούσε το Στάδιο. Σε αυτό συνηγορούν και τα ευρήματα που έφερε στο φως (σφενδόνη) η ανασκαφή του αρχαιολόγου Γ. Βελένη στο οικόπεδο της οδού Απελλού στις αρχές της δεκαετίας του ’80" επισημαίνει.
Κατεβαίνοντας αρκετά μέτρα κάτω από τη γη, στην κατακόμβη του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, εκεί που μέχρι σήμερα αναβλύζει το αγίασμα, το γάργαρο νερό που υπόγεια έρχεται από τους χείμαρρους της πόλης, διαπιστώνει κανείς ότι ενώ η υγρασία είναι έντονη, τα ειδικά έργα αποστράγγισης που έγιναν κρατούν τα τοιχώματα στεγνά. Για να μπορέσει κανείς να περάσει στους χώρους όπου βρίσκεται το αγίασμα, θα πρέπει να σκύψει αρκετά. "Είναι προφανές από το σχήμα και το μέγεθος ότι δεν πρόκειται για λατρευτικό χώρο, αλλά για ένα σύστημα αγωγών θέρμανσης νερού" εξηγεί ο αρχιτέκτονας, δείχνοντας τη διαφορά ανάμεσα στη ρωμαϊκή και πρωτοχριστιανική τοιχοποιία. "Στους δύο μικρούς χώρους φυλακίστηκε και μαρτύρησε ο Άγιος Δημήτριος. Μάλιστα, μια τοιχογραφία του 14ου αιώνα που απεικονίζει τον Άγιο με βοστρύχους και στην οποία αναγράφεται το όνομά του, υπογραμμίζει το γεγονός. Πρόκειται μια τοιχογραφία με τρεις προηγούμενες επιστρώσεις".
Αλλά ακόμη και τα όσα γνωρίζαμε για το πρωτοχριστιανικό βαπτιστήρι που βρίσκεται μέχρι σήμερα στον αύλειο χώρο του ναού φαίνεται ότι αποκτούν άλλη διάσταση με τα δεδομένα που παρουσιάζει ο κ. Δεβολής: "Το εξάγωνο κτίριο που βρίσκεται παραπλεύρως φαίνεται πως χτίστηκε εξαρχής ως χριστιανικό βαπτιστήριο με την κολυμβήθρα στο μέσον, και όχι ως νυμφαίο (....) όπως είχε υποστηριχθεί. Επρόκειτο για ένα είδος κενοταφίου, που μέσα περιείχε το λύθρο (κιβωτίδιο) με το αποξηραμένο αίμα του Αγίου Δημητρίου. Τόσο το λύθρο όσο και το κενοτάφιο είχαν εξαγωνικό σχήμα. Από εδώ, από το σημείο αυτό, την "Καταφυγή" όπως ονομάστηκε λοιπόν, ξεκινούσε η λιτανεία του Αγίου, για να περάσει στην Αχειροποίητο και από κει στο ναό του Αγίου Δημητρίου.
Μπορεί η άποψη του Π. Δεβολή να ξενίζει ή να φαντάζει υπερβολική, ωστόσο ακόμη και σήμερα τα ονόματα και οι ευχές που γράφονται από τους πιστούς στους υπόγειους τοίχους δίπλα από το αγίασμα του Αϊ-Γιάννη, η αίσθηση ηρεμίας και εσωτερικής αναζήτησης που γεμίζει τον χώρο είναι αρκετά για να κάνουν τον καθένα να κατηφορίσει τα σκαλιά που οδηγούν πέντε μέτρα κάτω από τη γη, εκεί που η ιστορία, ο θρύλος αλλά και η αναζήτηση γίνονται ένα.
Περισσότερα στοιχεία και άγνωστες πλευρές της Θεσσαλονίκης στο βιβλίο: Θεσσαλονίκη 2012: Ρεπορτάζ στην άλλη πλευρά της πόλης. Εκδόσεις ΠΗΓΗ τηλεφωνικές παραγγελίες 2311 272 803
Πωλείται και στην Πρωτοπορία Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Ποια είναι η σχέση της με τον Πολιούχο της Πόλης Άγιο Δημήτριο;
Μια παράξενη ιστορίαΗ "κατακόμβη" του Αγίου Ιωάννη με το αγίασμα ή το αρχαίο "νυμφαίο" με τις αρχαιοελληνικές αναφορές και κρήνες κρύβει μια άλλη ιστορία. Οι θρύλοι για την υπόγεια εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου είναι πολλοί. Ένας από αυτούς που έχει μεταφερθεί στόμα με στόμα κυρίως από τους παλιούς Θεσσαλονικείς αναφέρει ότι μετά την πυρκαγιά του 1917 ένα μόνο σημείο της πόλης, αυτό όπου βρίσκεται η υπόγεια εκκλησία του Αϊ-Γιάννη έμεινε στεγνό. Ψάχνοντας, οι περίοικοι να μάθουν το "γιατί", ανακάλυψαν την εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου που είχε μείνει ανέπαφη από τη φωτιά, αφού στο υπόγειο του ναού μέχρι και σήμερα ρέουν υπόγεια νερά.
Τα δεδομένα που υπάρχουν για τον ναό του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου ξεκινούν, σύμφωνα με τον Πέτρο Δεβολή, το 1892. Τότε οι ιδιοκτήτες του οικοπέδου, όταν έσκαψαν στο σημείο που βρίσκεται σήμερα ο ναός, ανακάλυψαν κάποια "στοά" ή "κρύπτη". Οι πληροφορίες σε αυτό το σημείο είναι συγκεχυμένες. Τον ίδιο χρόνο γίνεται μια σύντομη ανασκαφή από τον Πέτρο Παπαγεωργίου, ο οποίος ανακαλύπτει ένα προσκυνητάρι του 10ου ή του 11ου αιώνα. Σύμφωνα με τις ίδιες αναφορές, στο παρεκκλήσι σώζονταν παράσταση δέησης με προσωπογραφία γενειοφόρου κτήτορα και την επιγραφή "Κύριε μνήσθητι Γεωργίου του ...Ιορέμη".
"Η ανακάλυψη αυτή αφορούσε τη στοά που ένωνε παλαιότερα την προγενέστερη από τις προϋπάρχουσες δύο βασιλικές που βρίσκονται έως και σήμερα κάτω από τα θεμέλια της Αγίας Σοφίας με τα κτίσματα που περιέβαλαν το "βαπτιστήριο". Δεκαεννέα χρόνια αργότερα ο Παπαγεωργίου στο "Μακεδονικόν Ημερολόγιον" επανέρχεται στο θέμα και αναφέρεται σε κάποιον μικρό ναό της Αγίας Μαρίνας με υπόγειο αγίασμα, ο οποίος βρισκόταν κοντά στο καμένο σπίτι του Νιννή, γνωστής τότε οικογένειας της περιοχής" λέει ο κ Δεβολής.
Οριστικά, ο σημερινός ναός διαχωρίζεται από τον ναό της Αγίας Σοφίας το 1922 και ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου προφανώς αναδεικνύεται εκείνη την περίοδο, αφού στην ευρύτερη περιοχή της Αγίας Σοφίας εντοπίζεται η εικόνα του Αγίου.
Ο τόπος μαρτυρίου του Αγίου Δημητρίου
Η άποψη που κομίζει ο Πέτρος Δεβολής, αρχιτέκτονας με ειδικότητα στις απεικονίσεις και πλούσιο έργο στις αποκαταστάσεις μονών του Αγίου Όρους και για χρόνια συνεργάτης του Γ Μουτσόπουλου, είναι τελείως διαφορετική από αυτήν που έχει το κοινό για τον συγκεκριμένο χώρο.
"Έχοντας αναλάβει το 1991 το δύσκολο έργο της συντήρησης και ανάδειξης του ναού και κυρίως της κρύπτης του Αϊ-Γιάννη, διαπίστωσα ότι ο χώρος πληροί όλες τις προϋποθέσεις για να θεωρήσουμε ότι εδώ ήταν ο τόπος μαρτυρίου του Αγίου Δημητρίου. Συγκεκριμένα, η κρύπτη του Αϊ-Γιάννη αρχικά ήταν ρωμαϊκός θερμαντήρας λουτρού που εξυπηρετούσε το Στάδιο. Σε αυτό συνηγορούν και τα ευρήματα που έφερε στο φως (σφενδόνη) η ανασκαφή του αρχαιολόγου Γ. Βελένη στο οικόπεδο της οδού Απελλού στις αρχές της δεκαετίας του ’80" επισημαίνει.
Κατεβαίνοντας αρκετά μέτρα κάτω από τη γη, στην κατακόμβη του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, εκεί που μέχρι σήμερα αναβλύζει το αγίασμα, το γάργαρο νερό που υπόγεια έρχεται από τους χείμαρρους της πόλης, διαπιστώνει κανείς ότι ενώ η υγρασία είναι έντονη, τα ειδικά έργα αποστράγγισης που έγιναν κρατούν τα τοιχώματα στεγνά. Για να μπορέσει κανείς να περάσει στους χώρους όπου βρίσκεται το αγίασμα, θα πρέπει να σκύψει αρκετά. "Είναι προφανές από το σχήμα και το μέγεθος ότι δεν πρόκειται για λατρευτικό χώρο, αλλά για ένα σύστημα αγωγών θέρμανσης νερού" εξηγεί ο αρχιτέκτονας, δείχνοντας τη διαφορά ανάμεσα στη ρωμαϊκή και πρωτοχριστιανική τοιχοποιία. "Στους δύο μικρούς χώρους φυλακίστηκε και μαρτύρησε ο Άγιος Δημήτριος. Μάλιστα, μια τοιχογραφία του 14ου αιώνα που απεικονίζει τον Άγιο με βοστρύχους και στην οποία αναγράφεται το όνομά του, υπογραμμίζει το γεγονός. Πρόκειται μια τοιχογραφία με τρεις προηγούμενες επιστρώσεις".
Αλλά ακόμη και τα όσα γνωρίζαμε για το πρωτοχριστιανικό βαπτιστήρι που βρίσκεται μέχρι σήμερα στον αύλειο χώρο του ναού φαίνεται ότι αποκτούν άλλη διάσταση με τα δεδομένα που παρουσιάζει ο κ. Δεβολής: "Το εξάγωνο κτίριο που βρίσκεται παραπλεύρως φαίνεται πως χτίστηκε εξαρχής ως χριστιανικό βαπτιστήριο με την κολυμβήθρα στο μέσον, και όχι ως νυμφαίο (....) όπως είχε υποστηριχθεί. Επρόκειτο για ένα είδος κενοταφίου, που μέσα περιείχε το λύθρο (κιβωτίδιο) με το αποξηραμένο αίμα του Αγίου Δημητρίου. Τόσο το λύθρο όσο και το κενοτάφιο είχαν εξαγωνικό σχήμα. Από εδώ, από το σημείο αυτό, την "Καταφυγή" όπως ονομάστηκε λοιπόν, ξεκινούσε η λιτανεία του Αγίου, για να περάσει στην Αχειροποίητο και από κει στο ναό του Αγίου Δημητρίου.
Μπορεί η άποψη του Π. Δεβολή να ξενίζει ή να φαντάζει υπερβολική, ωστόσο ακόμη και σήμερα τα ονόματα και οι ευχές που γράφονται από τους πιστούς στους υπόγειους τοίχους δίπλα από το αγίασμα του Αϊ-Γιάννη, η αίσθηση ηρεμίας και εσωτερικής αναζήτησης που γεμίζει τον χώρο είναι αρκετά για να κάνουν τον καθένα να κατηφορίσει τα σκαλιά που οδηγούν πέντε μέτρα κάτω από τη γη, εκεί που η ιστορία, ο θρύλος αλλά και η αναζήτηση γίνονται ένα.
Περισσότερα στοιχεία και άγνωστες πλευρές της Θεσσαλονίκης στο βιβλίο: Θεσσαλονίκη 2012: Ρεπορτάζ στην άλλη πλευρά της πόλης. Εκδόσεις ΠΗΓΗ τηλεφωνικές παραγγελίες 2311 272 803
