Τα μυστικά της Κατακόμβης: Ποιος ήταν ο τόπος μαρτυρίου του Αγίου Δημητρίου Θρύλοι, ιστορίες και ευρήματα στο κέντρο της Θεσσαλονίκης.

«Η κυρία Άννα Μιχαηλίδου τo 1937 ήταν 14 ετών. Μια μέρα λοιπόν που ήλθαν 6-7 περιηγητές με τοπογραφικούς χάρτες στα χέρια τους τούς ακολούθησε μαζί με τις φίλες της στα υπόγεια της Κρύπτης. Πρέπει να ήταν Γερμανοί, είπε Τους ακολουθούσαμε πότε τους χάναμε πότε τους βλέπαμε μπροστά μας Πέφταμε μέσα σε λακκούβες ανεβαίναμε κατεβαίναμε . Μπήκαμε από τη γωνία του υπογείου του Αγίου Δημητρίου και κατεβαίναμε όπως αισθανόμουνα με κατεύθυνση την οδό Πλάτωνος ΄τα φτάσαμε στο ύψος της Εγνατίας, ακούστηκε μια βροντή και οι ξένοι τρόμαξαν και κατάλαβαν ότι εκείνη τη στιγμή περνούσαν πάνω από τα κεφάλια μας τα βαγόνια του τροχιόδρομου. Αυτοί ακολουθούσαν το σχεδιάγραμμα και προσπαθούσαν να βγουν σε ένα συγκεκριμένο σημείο. Μετά το ύψος της Εγνατίας η διαδρομή έγινε χειρότερη Οι λακκούβες έγιναν μεγαλύτερες και βαθύτερες. Τελικά βγήκαμε μέσα στην κατακόμβη με το Αγίασμα, στα έγκατα του Αγίου Γιάννη του Θαυματουργού …»

....................... Αυτή η διήγηση που καταγράφεται στο βιβλίο «Η Μυστική Ιστορία της Θεσσαλονίκης» του Μάριου Μαρίνου Χαραλάμπους (εκ Αρχέτυπο), δεν είναι η μόνη που συνοδεύει την Κατακόμβη του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου. Σύμφωνα με μαρτυρίες της εποχής, εκείνο ακριβώς το σημείο στο οποίο βρέθηκε η εικόνα του Αγίου ήταν το μόνο που είχε μείνει ανέπαφο από την καταστροφική πυρκαγιά του 1917. Προφανώς επειδή από το σημείο διέρχεται ένα από τα υπόγεια ρέματα της πόλης. Το υπόγειο νερό του αναβλύζει μέχρι σήμερα και περιλαμβάνεται στα δημοφιλέστερα αγιάσματα της πόλης. Ο Ναός του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου ανεγέρθηκε μετά την πυρκαγιά του 1917 για να στεγάσει την θαυματουργή εικόνα του Αγίου που διασώθηκε σαν από θαύμα από την πύρινη λαίλαπα. Η υπόγεια κατακόμβη θεωρείται μια από τις πιο μεγάλες σε βάθος στη Θεσσαλονίκη, ενώ το καλά διατηρημένο ομαδικό βαφτιστήρι είναι από τα ελάχιστα δείγματα της πρωτοχριστιανικής περιόδου.

................................................................ Η κατακόμβη και ο Άγιος Δημήτριος Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές που χρησιμοποιεί ο αρχιτέκτονας Πέτρος B Δεβολής στο περιοδικό «Θεσσαλονικέων Πόλις» (τετραμηνιαία θεσσαλονίκεια έκδοση της Πολιτιστικής Εταιρείας Βόρειας Ελλάδας τόμος 23), «το 1922 γίνεται ανασκαφή από τον Ε Πελεκίδη, τα ευρήματα της οποίας δεν ανακοινώθηκαν ποτέ. Μια ανακάλυψη που έγινε το 1989, από τον αρχαιολόγο αρχιτέκτονα καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Γιώργο Βελένη και τη σύζυγό του, επίσης αρχαιολόγο, Πολυξένη Αδάμ-Βελένη έδωσε αφορμή στον κ Πέτρο Β Δεβολή να γράψει το βιβλίο του: «Δημήτριος φιλοπόλεμος Άγιος» (University 2008). Η αποκάλυψη του σημαντικού μνημείου της Θεσσαλονίκης στην πλατεία Ναυαρίνο στη σημερινή οδό Απελλού, του Θεάτρου-Σταδίου, ενός μεγάλου κατασκευαστικού συνόλου, αποτέλεσε το εφαλτήριο σημείο της ανατροπής όλων όσων γνωρίζαμε για τον τόπο μαρτυρίου του πολιούχου Αγίου της Θεσσαλονίκης, του Αγίου Δημητρίου. Οι αρχαιολόγοι ταύτισαν α ερείπια αυτά με το θέατρο-στάδιο, το οποίο βρισκόταν σε εκείνο το σημείο και κάλυπτε την απόσταση μέχρι το σημερινό χώρο της Αγίας Σοφίας. Για να συνδέσουμε τους χώρους μεταξύ τους, ολοκληρώνοντας κατά κάποιο τρόπο το ψηφιδωτό της περιοχής στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη θα πρέπει να εστιάσουμε περισσότερο στη λατρεία του Αγίου. Ο Άγιος Δημήτριος που ήταν αξιωματικός του ρωμαϊκού στρατού, μαρτύρησε στη Θεσσαλονίκη στις αρχές του 4ου αιώνα. Η επικρατέστερη άποψη για τον τόπο μαρτυρίου του είναι η περιοχή κοντά στο Ναό του Αγίου Δημητρίου. Εκεί σύμφωνα με τις απόψεις πολλών βρίσκονταν η φυλακή στην οποία είχε κλειστεί λόγω της πίστης του. Εκεί βρισκόταν το Στάδιο, στο οποίο πάλεψε ο μαθητής του Νέστορας το Λύσιο και τον νίκησε. Όταν μάλιστα μετά την πυρκαγιά του 1917, αποκαλύφθηκε μια τοιχογραφία στο Ναό με την επιγραφή «η αγία εκκλησία εν τω σταδίω», θεωρήθηκε ότι αναφέρεται σε έναν προγενέστερο Ναό που βρισκόταν στην ίδια θέση. Τίθεται όμως το ερώτημα: Θα μπορούσε στον χώρο του Αγίου Δημητρίου να υπάρχει ένα μεγάλο στάδιο; Η απάντηση είναι αρνητική, εξαιτίας της μορφολογίας του εδάφους. Υπάρχει όμως σύμφωνα με τον κ Δεβολή δυαδισμός στη λατρεία του Αγίου, καθώς σε μεταγενέστερα κείμενα αναφέρεται ότι κατά την εορτή του Αγίου, η πορεία των πιστών ξεκινούσε από κάπου (δεν προσδιορίζεται από πού), έκανε μια στάση στην Αχειροποίητο και κατέληγε στο Ναό Του. «Δεν μπορούμε παρά να υποθέσουμε ότι αυτό το αρχικό σημείο ήταν εξαιρετικής σημασίας για τη λατρεία του Αγίου και το πιθανότερο να ήταν ο τόπος του μαρτυρίου Του» σημειώνει και επισημαίνει ότι «ο συγκεκριμένος χώρος φιλοξενούσε ακόμη τον χώρο φύλαξης του λύθρου (κιβωτίδιο με αποξηραμένο αίμα) Του καθώς και την «Καταφυγή» ναό που ήταν αφιερωμένος στην Παναγία αλλά ο οποίος είχε συνδεθεί με τον Άγιο. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει αυτή η μελέτη είναι σίγουρα εντυπωσιακό: «Ένα τόσο μεγαλεπήβολο μνημείο την περίοδο αυτή, με όλα τα συγγνωστά χαρακτηριστικά του τόπου που φυλακίστηκε και μαρτύρησε ο Άγιος Δημήτριος όπως περιγράφονται στα Μαρτυρολόγια σε συνδυασμό με τη σύνδεσή του με τη βασιλική Θεάτρου-Σταδίου, δεν αφήνει αμφιβολίες ότι το όλο συγκρότημα ήταν αφιερωμένο στη μνήμη Του: Η Βασιλική στο όνομά Του και το Βαπτιστήριο ως δοξαστικός-ταφικός χώρος (φύλαξης του ιερού Λύθρου του Αγίου) με την Κρύπτη χώρο φυλάκισης και μαρτυρίου Του».

Το μνημειακό σύνολο της Αγίας Σοφίας και του Αγιάσματος του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου έχουν ενταχθεί σε ενιαίο αρχαιολγικό χώρο και είναι ιστορικά διατηρητέα μνημεία