Τα μυστικά των κρανίων Γιατί η Κλιματική Αλλαγή εξαφάνισε τον Ουρανοπίθηκο;

Η Γενική Διευθύντρια του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης Αναστασία Γκαδόλου και ο προϊστάμενος του γραφείου Βορείου Ελλάδος της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Φώτη Γεωργιάδης μας ξεναγούν στην έκθεση με θέμα "Στη Σπηλιά: Ιστορίες από το σκοτάδι στο φως" Ο χώρος του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης έχει μεταμορφωθεί σε σπηλιά και οι επισκέπτες ακολουθώντας διαδρομές στο χρόνο πριν από σήμερα ιχνηλατούν την ιστορία του ανρθώπινου πολιτισμού μέσα από 296 μοναδικά αντικείμενα από την Παλαιολιθική εποχή μέχρι σήμερα. Καθοριστικό ρόλο σε ό,τι συμβαίνει δεν παίζει ο άνθρωπος αλλά ο ίδιος ο πλανήτης και συγκεκριμένα το κλίμα του, το οποίο αν συγκεράσουμε το χρόνο διαπιστώνουμε ότι μεταβάλλεται συνεχώς.

Κι ενώ ο κ Γεωργιάδης εξηγεί ότι ναι, και τα ίδια τα σπήλαια πέφτουν θύματα της σημερινής κλιματικής κρίσης, καθώς ελαττώνεται η σταγονοροή. Κι ενώ εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν στις σπηλιές κρύβονταν θηρία που σήμερα συναντάμε στη ζούγκλα ...μού ήλθε στο μυαλό μια άλλη ιστορία που ξεκίνησε λίγα χιλιόμετρα πιο μακριά από τη Θεσσαλονίκη, σε μια Κοιλάδα: Φανταστείτε ότι είστε στην Κοιλάδα του Αξιού στην περιοχή όπου σήμερα βρίσκεται ο οικισμός της Νέας Μεσήμβριας. Δέκα με δεκαπέντε εκατομμύρια χρόνια πριν . Τότε που ο κόσμος ήταν στην αρχή του. Σε μια εποχή όπου μαστόδοντες, προβοσκιδωτά ζώα παρόμοια με τους ελέφαντες έπιναν νερό από το ποτάμι του Αξιού. Στα λιβάδια της Κοιλάδας ζούσαν τρία διαφορετικά είδη ρινόκερων. Στην περιοχή αφθονούσα τα ιππάρια., τριδάκτυλα άλογα που κάλπαζαν πάνω στο τρυφερό χορτάρι μαζί με καμηλοπαρδάλεις και λιοντάρια. Εκεί παραμόνευαν πίσω από τους θάμνους οι φονικές ύαινες και μαχαιρόδοντες. Τα εντυπωσιακά σε μέγεθος αγκυλοθήρια έτρωγαν τα τρυφερά φύλλα των δέντρων. Στην ίδια περιοχή, μερικά εκατομμύρια χρόνια μετά εντοπίστηκαν απολιθώματα από ορυκτερόποδα (πρόγονου του μυρμηγκοφάγου), από μια σπάνια μορφή σκαντζόχοιρου με επιμήκη αγκάθια, ο ύστριξ που κάποτε έζησε εκεί αλλά και πολλά ακόμη τρωκτικά. Το πιο εντυπωσιακό όμως εύρημα στην περιοχή μέχρι τώρα είναι η παρουσία πρωτευόντων θηλαστικών όπως οι πίθηκοι και τα ανθρωποειδή. Τα πρώτα αυτά σημαντικά απολιθώματα συλλέχθηκαν στην περιοχή των σημερινών οικισμών της Νέας Μεσήμβριας του Βαθύλακκου του Αγιονερίου και του Δυτικού, από τον Γάλλο γεωλόγο C Arambourg ο οποίος είχε κατά τη διάρκεια του Α Παγκοσμίου Πολέμου είχε επισκεφθεί την περιοχή ως αξιωματούχος του Γαλλικού Στρατού. Ο Camille Arambourg είχε εξειδικευθεί στην παλαιοντολογική έρευνα των σπονδυλωτών και εντόπισε τα σημαντικά ευρήματα. Αυτή η πρώτη συλλογή απολιθωμάτων βρίσκεται στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Παρισιού και από τη γνώση που προέκυψε δημοσιεύθηκε το 1929 η πρώτη μελέτη με τίτλο «Les Vertebres du Pontien de Salonique» . Η κοιλάδα της βροχής και ο Μακεδονικός Ουρανοπίθηκος Το 1973, μια ομάδα επιστημόνων που ερευνούσε στην περιοχή της Νέας Μεσήμβριας δέχθηκε μια πολύ δυνατή βροχή. Για να προστατευτεί από τον όγκο του νερού σταμάτησε κάτω από κάποια δέντρα σε μια ρεματιά και συγκεκριμένα σε κάποιες προεξοχές πετρωμάτων στα πρανή της. Μετά το τέλος της καταιγίδας ξεκίνησαν και πάλι την έρευνα και μετά από λίγη ώρα διαπίστωσαν κοντά στη θέση που βρισκόταν την παρουσία ορισμένων απολιθωμένων οστών. Μεταξύ των πρώτων απολιθωμάτων που βρήκαν ήταν και η κάτω γνάθος ενός ανθρωποειδούς. Μετά από αυτό το γεγονός οι ερευνητές ονόμασαν την απολιθωματοφόρα θέση «Χαράδρα της βροχής» και το ανθρωποειδές «Ουρανοπίθηκος ο μακεδονικός», θεωρώντας ότι τους ήλθε ως δώρο από το μακεδονικό ουρανό. Στα επόμενα χρόνια οι έρευνες στη «Χαράδρα της βροχής» συνεχίστηκαν και οδήγησαν στην εύρεση πολλών υπολειμμάτων του Ουρανοπιθήκου. Το 1989 σε μια άλλη ρεματιά της περιοχής κοντά στο χωριό Ξηροχώρι εντοπίστηκε το κρανίο του Ουρανοπίθηκου, ένα πολύ σημαντικό και παγκόσμιας σημασίας εύρημα. Ο Ουρανοπίθηκος ο Μακεδονικός (Ouranopithecus macedoniensis) είναι ένας μακρινός πρόγονος του ανθρώπου και έμοιαζε με τον σημερινό γορίλα. Όπως εξηγεί ο ομότιμος καθηγητής Παλαιοντολογίας και Στρωματογραφίας στο ΑΠΘ Γιώργος Κουφός «ο Ουρανοπίθηκος αποτελεί κομβικό σημείο στην πορεία της εξέλιξης του ανθρώπου. Η εμφάνισή του σηματοδοτεί τον διαχωρισμό του γορίλα από τον κλάδο των ανθρώπων και των χιμπατζήδων. Το μέγεθος του προϊστορικού αυτού ανθρωποειδούς ήταν σχετικά μεγάλο 1.25-1.80 μέτρα και το βάρος του υπολογίζεται στα 70 κιλά. Σύμφωνα με τα ευρήματα οι γνάθοι του ήταν ισχυροί γεγονός που δείχνει ότι έτρωγε σχετικά σκληρή τροφή. Είχε σημαντικό προγναθισμό, μεγάλα υπερόφρυα τόξα, μεγάλους κυνόδοντες και σχετικά παράλληλες οδοντοσειρές Σε σύγκριση με τα ανθρωποειδή που ζουν σήμερα όπως οι γορίλλες ,οι χιμπατζήδες και οι ουρακοτάγκοι, ο Ουρανοπίθηκος ήταν πιο εξελιγμένος και έμοιαζε περισσότερο με τον Αυστραλοπίθηκο (Australopithecus Afarensis), ο οποίος έζησε πριν από 3,-3,7 εκατομμύρια χρόνια στην Αφρική . Η μελέτη και σύγκριση μιας των απολιθωμάτων του Ουρανοπιθήκου και άλλων ανθρωποειδών έδειξε ότι ο Ουρανοπίθηκος μπορεί να θεωρηθεί μια προγονική μορφή των αυστραλοπιθήκων και του ανθρώπου. Η ηλικία των απολιθωμάτων του υπολογίστηκε με παλαιομαγνητικές μεθόδους περίπου στα 9.5 εκατομμύρια χρόνια. Ηλικία που συμφωνεί με τα νέα δεδομένα της μελέτης του DNA , ο διαχωρισμός μεταξύ ανθρωποειδών και πιθήκων χρονολογείται ως μεγαλύτερος των 10 εκ ετών. Σήμερα είναι γενικά αποδεκτό ότι ο πρόγονος του ανθρώπου βρίσκεται μέσα στην ομάδα των μειοκαινικών ανθρωποειδών και ο Ουρανοπίθηκος φαίνεται ότι ταιριάζει καλύτερα με τη μορφή αυτή. Από τον Ουρανοπίθηκο ξεκίνησαν δύο κλάδοι σύγχρονων ανθρωποειδών: Του γορίλλα και του χιμπατζή καθώς και του κλάδου των αυστραλοπιθήκων και του ανθρώπου. Ο εντοπισμός και σκελετικών υπολειμμάτων του Ουρανοπιθήκου θα δώσει στοιχεία για τη μορφολογία του σκελετού του και του τρόπου κίνησής του. Ο Ουρανοπίθηκος ο Μακεδονικός, σύμφωνα με τον καθηγητή Γιώργο Κουφό, εξαφανίστηκε καθώς δεν μπόρεσε να επιβιώσει στην αλλαγή του κλίματος. Η αύξηση της υγρασίας και κυρίως οι βροχές έκαναν το ξηρό κλίμα σχεδόν τροπικό αφήνοντας τον Ουρανοπίθηκο απροστάτευτο στις νέες συνθήκες. Απολιθωμένα τμήματα από σκελετούς ουρανοπιθήκων έχουν εντοπιστεί μέχρι σήμερα στην ευρύτερη περιοχή των νομών Θεσσαλονίκης και Χαλκιδικής: Νέα Μεσήμβρια, στη Ξηροχώρι και Νικήτη Χαλκιδικής Ένα κρανίο που έγινε "μήλο της έριδος"

Και καθώς η ξενάγηση εξελίσσεται ερχόμαστε μπροστά στο αντίγραφο του Κρανίου των Πετραλώνων που βρέθηκε στο ομώνυμο Σπήλαιο το 1960 Το ακριβές σημείο που εντοπίστηκε παραμένει αδιευκρίνιστο ωστόσο σύμφωνα με τις υπάρχουσες εκτιμήσεις βρέθηκε κοντά στην είσοδο του σπηλαίου. Ιδιαίτερα περίεργο είναι το γεγονός ότι σε ολόκληρο το σπήλαιο δεν έχει εντοπιστεί άλλο ίχνος που να συνδέεται με το συγκεκριμένο κρανίο. Ωστόσο νεότερες έρευνες έχουν φέρει στο φως αποδείξεις ότι στο συγκεκριμένο σπήλαιο υπήρξε ανθρώπινη παρουσία που μπορεί να χρονολογηθεί στα 300.000 χρόνια από σήμερα αλλά και ακόμη παλαιότερα. «Το κρανίο μπορεί να ανήκει σε κάποιον που έζησε στο σπήλαιο, σε κάποιο θήραμα των αγρίων ζώων που βρήκαν καταφύγιο εκεί, ή σε κάποιον που διέρχονταν από την περιοχή» λένε οι ειδικοί και στο πλαίσιο της Έκθεσης στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης εκτίθενται και εργαλεία που έχουν σμιλευτεί από...ανθρώπινο χέρι εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν από σήμερα και εντοπίστηκαν στο Σπήλαιο. Ο Αρχάνθρωπος των Πετραλώνων όπως είχε ονομάσει τον άνθρωπο στον οποίο ανήκε το κρανίο ο Ανθρωπολόγος και Πρόεδρος της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδας Άρης Πουλιανός αποδείχθηκε ότι δεν ήταν 750.000 ετών αλλά 300.000 πριν από σήμερα και δεν υπήρξε ο πρώτος παγκόσμια Homo Sapiens αλλά ανήκει στο είδος Homo Heidelbergensis, ένα είδος που πιθανότατα αποτέλεσε τον κοινό πρόγονο του Ανθρώπου του Νεάντερταλ και του Σύγχρονου Ανθρώπου.

Σπήλαια καταφύγια,τόποι λατρείας, θεραπείας, συνάντησης, περίθαλψης, αγώνων. Το πιο σημαντικό ίσως σ αυτή την ξενάγηση στο χρόνο είναι η κυκλική πορεία του πάνω στη γη. Στα σημερινά αλπικά κλίματα κάποτε περπάτησαν ελέφαντες και καμηλοπαρδάλεις. Οι καιροί και τα κλίματα που άλλαζαν πάνω στη γη, εξέλισσαν και διαφοροποιούσαν είδη, άλλα τα εξαφάνισαν τελείως. Μοναδική ίσως αναλλοίωτη παράμετρος η μεγάλη περιπέτεια της ίδιας της Ζωής που συνεχίζεται Κείμενα προδημοσίευση από το Βιβλίο "Ρεπορτάζ στην (α)ορατή πλευρά της πόλης" Στελίνα Μαργαριτίδου Ανδρέας Σταματόπουλος εκ Μπαρμπουνάκης Φωτογραφίες από το Σπήλαιο Πετραλώνων αλλά και από την έκθεση στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης (2025) Στη Σπηλιά: Ιστορίες από το Σκοτάδι στο Φως Οι σπηλιές και κυρίως η στογονοροή στο εσωτερικό τους που δημιουργεί τους σταλακτίτες και σταλαγμίτες έχουν υποστεί τις επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης. Καθώς το νερό λιγοστεύει η σταγονοροή που δημιουργεί τους περίτεχνους πέτρινους διακόσμους στο εσωτερικό των σπηλαίων χάνεται.. Πριν από εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια όμως από σήμερα, λίγα μόλις χιλιόμετρα έξω από τη Θεσσαλονίκη στα Πετράλωνα και συγκεκριμένα στο σπήλαιο των Πετραλώνων που διαθέτει σήμερα έναν από τους πιο πλούσιους διακόσμους (φωτο) εκεί έβρισκαν καταφύγιο παροδικά αρκούδες, λιοντάρια, καμηλοπαρδάλεις, ρινόκεροι και άνθρωποι. Το πιο ενδιαφέρον και πολυσυζητημένο εύρημα του σπηλαίου είναι σίγουρα το κρανίο ενός ανθρώπου που σύμφωνα με την τελική και ολοκληρωμένη μέθοδο χρονολόγησης έζησε 350.000 χρόνια από σήμερα . Το απολιθωμένο κρανίο ανθρώπου που βρέθηκε στο Σπήλαιο των Πετραλώνων το 1960 από Χρήστο Σαρηγιαννίδη, κάτοικο της περιοχής και φυλάσσεται στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης έγινε για δεκαετίες πεδίο αντιπαλότητας, αντεγκλήσεων και εντάσεων μεταξύ ερευνητών, ανθρωπολόγων αλλά και κρατικών φορέων. Το ακριβές σημείο που εντοπίστηκε παραμένει αδιευκρίνιστο ωστόσο σύμφωνα με τις υπάρχουσες εκτιμήσεις βρέθηκε κοντά στην είσοδο του σπηλαίου. Ιδιαίτερα περίεργο είναι το γεγονός ότι σε ολόκληρο το σπήλαιο δεν έχει εντοπιστεί άλλο ίχνος που να συνδέεται με το συγκεκριμένο κρανίο. Ωστόσο νεότερες έρευνες έχουν φέρει στο φως αποδείξεις ότι στο συγκεκριμένο σπήλαιο υπήρξε ανθρώπινη παρουσία που μπορεί να χρονολογηθεί στα 300.000 χρόνια από σήμερα αλλά και ακόμη παλαιότερα. «Το κρανίο μπορεί να ανήκει σε κάποιον που έζησε στο σπήλαιο, σε κάποιο θήραμα των αγρίων ζώων που βρήκαν καταφύγιο εκεί, ή σε κάποιον που διέρχονταν από την περιοχή» λένε οι ειδικοί. Γνωρίζουμε ότι πρόκειται για άνθρωπο 20-25 ετών ωστόσο δεν μπορούν να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα για το φύλο του. Παρόλα αυτά πρόκειται για εύρημα υψηλής πληρότητας, ένα από τα πιο πλήρη και καλύτερα διατηρημένα ανθρώπινα απολιθωμένα κρανία, από το οποίο λείπει μόνο ένα μέρος της εμπρόσθιας οδοντοστοιχίας. Συγκρινόμενο με το κρανίο του σημερινού ανθρώπου, το κρανίο των Πετραλώνων χαρακτηρίζεται από πιο επιμήκη και χαμηλότερο κρανιακό όλο, ευρύτερο πρόσωπο έντονα υπερόφρυα τόξα, μεγάλες οφθαλμικές κόγχες και ισχυρή οδοντοστοιχία. Ο όγκος του εγκεφάλου του ήταν λίγο μικρότερος φθάνοντας τα 1200 cm3 . Το συγκεκριμένο κρανίο κατατάσσεται στο είδος Homo Heidelbergensis ένα είδος του Μέσου Πλειστοκαίνου που πιθανότατα αποτέλεσε τον κοινό πρόγονο του Ανθρώπου του Homo Neanderthalensis και του Homo Sapiens Μια διαμάχη που κράτησε χρόνια Η χρονολόγηση του συγκεκριμένου κρανίου προκάλεσε σειρά αντιπαραθέσεων καθώς μεταξύ των άλλων τα μέσα χρονολόγησης δεν είχαν εξελιχθεί σημαντικά τις προηγούμενες δεκαετίες. Τη μελέτη του κρανίου ανέλαβαν οι καθηγητές Κόκκορος, Κανέλλης, Μαρίνος, Γιαννούλης, Σωτηριάδης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η πρώτη δημόσια διαμάχη για τη χρονολόγηση του κρανίου ήταν σε ανθρωπολογικό συνέδριο της Μόσχας όπου ο καθηγητής Ανθρωπολογίας και Πρόεδρος της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Άρης Πουλιανός συγκρούστηκε με τον καθηγητή Μπράιντιγκερ από το Αμβούργου, υποστηρίζοντας ότι το κρανίο ήταν 750.000 ετών πριν από σήμερα και ανήκε στον Αρχάνθρωπο των Πετραλώνων τον πρώτο Homo Sapiens παγκοσμίως. Υπήρξαν εκείνη την εποχή επιστήμονες που συμφώνησαν με τη συγκεκριμένη χρονολόγηση με αποτέλεσμα ο Άρης Πουλιανός με την άδεια του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου να ξεκινήσει έρευνα στο σπήλαιο των Πετραλώνων. Εκείνη την περίοδο ο Άρης Πουλιανός ήταν Πρόεδρος στην Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδας και τα Σπήλαια ανήκαν στον ΕΟΤ Το 1997 επί υπουργίας Ευάγγελου Βενιζέλου λύθηκε αυτοδίκαια η σύμβαση του ΕΟΤ και το Σπήλαιο των Πετραλώνων υπάχθηκε στο Υπουργείο Πολιτισμού, το οποίο συνέταξε πρωτόκολλο διοικητικής αποβολής της Ανθρωπολογικής Εταιρείας και του Άρη Πουλιανού. Το Σπήλαιο και Μουσείο που για πολλά χρόνια λειτούργησαν ως ιδιωτικά , επαναλειτουργούν από τον Αύγουστο του 2024. Το ανασκαφικό έργο και η ανάδειξη του Σπηλαίου με 7 διαφορετικές διαδρομές έχουν ολοκληρωθεί καθώς και η ανακαίνιση του Μουσείου. Φωτογραφίες από το Σπήλαιο Πετραλώνων αλλά και από την έκθεση στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης (2025) Στη Σπηλιά: Ιστορίες από το Σκοτάδι στο Φως